Mononukleoza zakaźna – objawy, diagnoza i leczenie

Wirus pocałunku jest bardzo zakaźny. Przenosi się za pośrednictwem śliny i może wywołać dokuczliwe objawy zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Dotyczy to bólów mięśniowo-stawowych, wysokiej gorączki, zapalenia gardła czy uczucia apatii. Mogą pojawić się również powikłania, jak zapalenie płuc czy mięśnia sercowego. Leczenie mononukleozy, poprzedzone diagnozą za pomocą badania morfologii krwi, polega zwykle na podawaniu leków przeciwgorączkowych i przeciwzapalnych.

Mononukleoza zakaźna nazywana jest „chorobą pocałunków”, ponieważ do zakażenia dochodzi głównie przez bliski kontakt ze śliną osoby chorej lub zakażonej w trakcie pocałunku. Jednak nie tylko. Do zakażenia może dojść także przez picie z jednej butelki lub szklanki czy dzielenie się kęsami kanapki. Mononukleoza to choroba podobna do anginy, która dotyka głównie dzieci oraz młodzież, przy czym może pojawiać się także u osób dorosłych. Według szacunków, nawet 90–95 proc. populacji dorosłych miało styczność z wirusem EBV – Epsteina–Barr i przeszło infekcję. Dowiedz się więcej o leczeniu i objawach mononukleozy u dzieci i dorosłych.

Mononukleoza – co to za choroba?

Mononukleoza zakaźna to choroba wywoływana przez wirusa Epsteina-Barr – EBV. Wirus został odkryty w 1964 r. przez Michaela Epsteina oraz Yvonne Barr – brytyjskich wirusologów. Jest zaliczany do rodziny herpeswirusów (Herpesviridae). EBV wnika przez błonę śluzową gardła i atakuje głównie limfocyty B, w których zostaje (w postaci latentnej, inaczej utajonej, czyli nie namnaża się i nie wywołuje choroby, ale może okresowo powodować bezobjawowe reaktywacje zakażenia, w czasie których będzie wydalany w ślinie i innych wydzielinach) do końca życia organizmu.

Jak dochodzi do zakażenia wirusem EBV?

Do zakażenia wirusem dochodzi najczęściej w wyniku bezpośredniego kontaktu ze śliną chorego. Zagrożeniem jest nie tylko pocałunek (stąd nazwa „choroba pocałunków”), lecz także korzystanie z tych samych sztućców czy picie z tego samego kubka.

Wirus wywołujący mononukleozę zakaźną spotykany jest wśród ludzi na całym świecie, niezależnie od statusu ekonomicznego. Transmisja EBV odbywa się najczęściej przez ślinę, ale zagrożenie niosą również transfuzje krwi, przeszczepy narządów czy szpiku.

W krajach o niskim statusie socjoekonomicznym pierwotne (po raz pierwszy w życiu) zakażenia EBV dotyczą najczęściej wczesnego dzieciństwa. Można mówić o dwóch głównych okresach zachorowań – okresie przedszkolnym oraz okresie dojrzewania.

Jakie są objawy mononukleozy u dorosłych i dzieci?

Pierwsze objawy mononukleozy pojawiają się w ciągu 30.–50. dni od momentu zakażenia. Wspomnianemu okresowi przedszkolnemu, kiedy to dochodzi do szczytu zakażeń, towarzyszy zwykle mononukleoza bezobjawowa bądź choroba o łagodnym przebiegu. U dzieci poniżej 10. roku życia rejestruje się przebieg skąpoobjawowy. Z kolei zachorowania pośród nastolatków i dorosłych najczęściej wykazują charakter pełnoobjawowy, m.in.:

• uczucie osłabienia,
• zmęczenie,
• brak łaknienia,
• bóle mięśniowo-stawowe, utrzymujące się przez kilka dni.

Następnie pojawia się wysoka gorączka utrzymująca się zwykle około 10.–14. dni, zapalenie gardła oraz migdałków podniebiennych (silny ból gardła, trudności w połykaniu, zatkany nos). Kolejne objawy mononukleozy u dorosłych i nastolatków to powiększenie węzłów chłonnych (najczęściej szyjnych) i śledziony.

Ból gardła towarzyszący gorączce związany jest z procesami zapalnymi zachodzącymi w obrębie błony śluzowej gardła i migdałów podniebiennych. Jeśli wystąpi mononukleoza, migdałki pokrywają się białoszarawym nalotem. Na granicy podniebienia twardego i miękkiego mogą pojawiać się niewielkie wybroczyny. Z ust osoby chorej wydobywa się nieprzyjemny, mdły zapach. Powiększające się węzły chłonne są bolesne, łatwo wyczuwalne, przesuwalne i mogą osiągać rozmiary od ziarna fasoli do orzecha włoskiego.

Niekiedy dodatkowo może wystąpić (głównie u dzieci) tzw. objaw Glanzmana, czyli obrzęk powiek, nasady nosa oraz łuków brwiowych. Powiększenie śledziony i wątroby, do którego może dojść po kilku dniach, skutkuje dolegliwościami bólowymi, uczuciem przepełnienia, nudnościami oraz brakiem apetytu – u dorosłych, a u dzieci dodatkowo biegunką. W przebiegu choroby obserwuje się niekiedy wysypki skórne na tułowiu i kończynach, które mają charakter plamisty, plamisto-grudkowy bądź przyjmują postać niewielkich wybroczyn.

Ze względu na fakt, iż leczenie mononukleozy nie obejmuje standardowej antybiotykoterapii, po podaniu np. amoksycykliny lub ampicyliny dochodzi do wystąpienia charakterystycznej wysypki po 7.–10. dniach od podania pierwszej dawki antybiotyku.

Objawy kliniczne w większości przypadków utrzymują się średnio 16 dni, ale powrót do pełni zdrowia następuje powoli, a osłabienie, zmęczenie i dekoncentracja mogą utrzymywać się wiele miesięcy. Najdłużej utrzymującym się objawem jest powiększenie węzłów (nawet do 6. miesięcy po chorobie).

Typowe objawy mononukleozy

Choroba pocałunków wywołuje następujące objawy:

• osłabienie, silne zmęczenie;
• uczucie apatii i utrata apetytu;
• bóle mięśniowo-stawowe;
• gorączka (wysoka, niekiedy utrzymująca się nawet do 2. tygodni);
• ból gardła;
• powiększenie węzłów chłonnych, głównie szyi;
• powiększenie migdałków, pojawienie się charakterystycznego nalotu;
• bóle głowy;
• obrzęk śledziony.

Ze względu na zakażenia następujące najczęściej w trakcie pocałunków, mononukleoza zyskała miano „choroby pocałunków”. Nie jest to jednak jedyna nazwa, pod którą się pojawia. Pierwszy opis choroby pojawił się w latach 80. XIX wieku i ze względu na opisane objawy – gorączkę, ból gardła, gorsze samopoczucie, powiększenie wątroby, śledziony i węzłów chłonnych, pojawiło się określenie gorączka gruczołowa.

Opisów choroby dokonali Pfeiffer oraz Fiłatow, stąd pojawiły się kolejno określenia od ich nazwisk – gorączka Pfeiffera lub gorączka Fiłatowa. Ostatnia spotykana nazwa to angina monocytowa, ze względu na to, że po pojawieniu się objawów trudno wskazać, czy wystąpiła angina, czy mononukleoza.

Jak wygląda mononukleoza u dzieci?

W przypadku dzieci, które mają powiększone węzły chłonne lub wystąpiła choroba podobna do anginy, bardzo ważny jest kontakt z lekarzem, czyli dokładne badanie, w tym badanie brzucha, podczas którego łatwo wykryć powiększenie śledziony czy wątroby. Daje to szansę na wykluczenie bądź potwierdzenie schorzenia, jak i ewentualnie wdrożenie odpowiednich działań terapeutycznych. Ze względu na to, w jaki sposób rozwija się mononukleoza zakaźna, właściwie jedynym skutecznym i jednocześnie najłatwiejszym do wdrożenia w życie codzienne sposobem na zapobieganie, jest ścisłe przestrzeganie podstawowych zasad higieny.

Objawy mononukleozy u dzieci

Jeśli wystąpi mononukleoza zakaźna, objawy u dzieci utrzymują się przez kilka tygodni, przy czym osłabienie organizmu, apatia, senność i tym podobne objawy mogą trwać znacznie dłużej. Ze względu na ten fakt zaleca się odpoczynek, a także unikanie wysiłku fizycznego, w tym niepodejmowanie aktywności sportowej, ponieważ powiększona śledziona może pęknąć. Należy również z tego samego powodu unikać sytuacji mogących prowadzić do urazów brzucha.

Osłabienie organizmu jest pierwszym objawem, który może sugerować zakażenie wirusem EBV i mononukleozę zakaźną. Osłabiony organizm podejmuje się znacznie trudniejszej walki, gdy atakują go innego rodzaju patogeny, stąd łatwo o kolejne infekcje czy zakażenia wtórne. Z tego względu tak ważny jest odpoczynek i przechorowanie w łóżku, gdy dołączają się kolejne objawy.

Splenomegalia, czyli powiększenie śledziony, to także objaw charakterystyczny, gdy pojawi się wirus mononukleozy. Ten stan wymaga szczególnej ostrożności chorych, ponieważ uraz śledziony wiąże się z ryzykiem jej pęknięcia, a to już jest stan zagrożenia życia wymagający natychmiastowej interwencji chirurgicznej. Można jednak mówić o marginalnych przypadkach tego typu.

Po ustąpieniu choroby podstawowej śledziona powraca do swoich pierwotnych rozmiarów.

Jak wykryć i zdiagnozować mononukleozę?

Aby rozpoznać rodzaj choroby (angina, mononukleoza, grypa), należy udać się do internisty bądź lekarza rodzinnego. Podstawą diagnozy mononukleozy jest badanie podczas wizyty lekarskiej, wywiad i obraz kliniczny. Mononukleoza jest trudna do rozpoznania jedynie na podstawie widocznych symptomów, ponieważ podobne objawy towarzyszą np. anginie.

Angina a mononukleoza – różnice

Mononukleoza najczęściej jest mylona z anginą, ze względu na podobne objawy. Jak stwierdzić, czy w danym przypadku jest to angina, czy mononukleoza? Ta ostatnia różni się od anginy nie tylko przyczyną (mononukleoza jest chorobą wirusową, a anginę wywołują bakterie), lecz także uogólnionym, a nie tylko miejscowym powiększeniem węzłów chłonnych, długotrwałym utrzymywaniem się gorączki (zwykle 10–14 dni) i powiększeniem śledziony.

Mononukleoza – jakie badania wykonać?

W badaniu morfologicznym krwi obserwuje się przede wszystkim podwyższenie stężenia białych krwinek z przewagą limfocytów, obecność tzw. limfocytów atypowych, a w badaniu aktywności enzymów obecnych w komórkach wątrobowych – wzrost aktywności aminotransferaz: AspAT i AlAT.

Aby stwierdzić, czy w danym przypadku wystąpiła choroba pocałunków, wykonuje się też badania serologiczne. Są niezbędne zwłaszcza w diagnostyce przypadków o nietypowym przebiegu klinicznym. W klasie przeciwciał IgM występują przeciwciała anty-EBV, natomiast po przechorowaniu na stałe w organizmie notuje się obecność tych samych przeciwciał, ale w klasie IgE.

Leczenie mononukleozy może być poprzedzone również odczynem Paula-Bunnella-Davidsohna, który pozwala wykryć w surowicy krwi tzw. przeciwciała heterofilne. Może być również wskazana konieczność wykonania testów wykrywających przeciwciała swoiste, które są skierowane przeciw ściśle określonym antygenom wirusa Epsteina-Barr.

Pomocne w diagnostyce mononukleozy zakaźnej może być badanie USG jamy brzusznej, w którym uwidaczniają się powiększone narządy miąższowe – wątroba oraz śledziona.

Badanie w celu zdiagnozowania mononukleozy zleca się przede wszystkim u młodych osób z objawami, które mogą wskazywać na zachorowanie. Ujemny wynik niekoniecznie musi wykluczać to, że nie wystąpiła choroba zakaźna mononukleoza. Fałszywe wyniki nierzadko pojawiają się ze względu na zbyt wczesne stadium choroby, niepozwalające wykryć przeciwciała heterofilne.

Wynik ujemny w mononukleozie może również występować w badaniach pacjentów, których organizm nie wytwarza wspomnianych przeciwciał. W celu wykluczenia lub potwierdzenia schorzenia, badania przeprowadza się w późniejszym czasie lub wykonuje się testy na obecność przeciwciał anty-EBV.

Mononukleoza – leczenie

Mononukleoza zwykle ustępuje samoistnie, u większości chorych w ciągu 2.-3. miesięcy. Rzadko prowadzi do poważnych powikłań. Leczenie mononukleozy polega głównie na łagodzeniu objawów:

• podawaniu leków przeciwgorączkowych,
• podawaniu leków przeciwzapalnych,
• podawaniu tabletek do ssania,
• stosowania płukanek np. z rumianku lub szałwii, w przypadku bólu gardła.

Leki przeciwzapalne radzą sobie z procesami zapalnymi w obrębie błon śluzowych, dzięki czemu prowadzą do zmniejszenia obrzęków, złagodzenia dolegliwości bólowych i udrożnienia dróg oddechowych. Mniejszy obrzęk i łagodzenie bólu sprzyjają łatwiejszemu przyjmowaniu pokarmów. W czasie choroby niezbędne jest picie dużych ilości płynów. Zaleca się odpoczynek oraz unikanie wysiłku fizycznego. Potrzebne jest również odpowiednie odżywianie. Najlepsza przy mononukleozie jest dieta lekkostrawna, białkowo-węglowodanowa oraz bogata w witaminy.

Obecnie nie wskazuje się na zasadność stosowania leków przeciwwirusowych, a także antybiotykoterapii, o ile nie doszło do wtórnego zakażenia bakteryjnego. Aby leczenie mononukleozy przebiegło skutecznie, nie zaleca się także podejmowania aktywności fizycznej, by nie doprowadzić do pęknięcia powiększonej śledziony.

Czy mononukleoza jest groźna? Jakie są powikłania?

W większości wypadków choroba pocałunku ustępuje samoistnie po 3.-4. tygodniach. Rzadko wymaga hospitalizacji. Powikłania po schorzeniu raczej nie występują, ale mogą mieć ciężki przebieg.

Ewentualne powikłania po mononukleozie to:

• zapalenie wątroby;
• pęknięcie śledziony;
• upośledzenie drożności dróg oddechowych, co jest związane ze stanami zapalnymi gardła;
• zapalenie mięśnia sercowego oraz tkanek otaczających serce;
• zajęcie szpiku kostnego;
• powikłania neurologiczne – psychozy, padaczka, zapalenie mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, porażenia nerwów czaszkowych;
• zapalenie płuc;
• niedokrwistość, małopłytkowość, niedobór białych krwinek;
• wtórne zakażenia bakteryjne;
• obrzęki oraz nacieki w drogach oddechowych.

W najgorszym przypadku gorączka gruczołowa może doprowadzić do:

• chłoniaka Burkitta,
• raka nosogardła,
• nowotworów:
• ziarnicy złośliwej,
• raka migdałków podniebiennych,
• raka ślinianek przyusznych,
• chłoniaka ośrodkowego układu nerwowego.

Rekonwalescencja po mononukleozie

Rekonwalescencja trwa zwykle kilka tygodni. W tym czasie mogą utrzymywać się osłabienie i problemy z koncentracją, dlatego nie warto się przemęczać. U niektórych pacjentów takie objawy występują jeszcze pół roku od przebycia choroby. Jest to całkowicie normalne i nie powinno wzbudzić niepokoju – każdy organizm inaczej reaguje na to, jakie skutki wywołuje choroba pocałunków.

Bardzo ważna jest regeneracja wątroby po mononukleozie. Dlatego należy stosować odpowiednią dietę i unikać ciężkostrawnych posiłków. Lekka i bogata w witaminy dieta ma na celu odciążyć wątrobę. Niedobory jakichkolwiek składników, istotnych do prawidłowego funkcjonowania, mogą skutkować jeszcze gorszym samopoczuciem, brakiem pożądanych efektów leczenia i dłuższym okresem rekonwalescencji.

Jak zapobiec infekcji wirusem EBV?

Dotychczas nie udało się opracować żadnej szczepionki, która znalazłaby swoje miejsce w profilaktyce zakażeń. Przechorowanie mononukleozy daje odporność na całe życie.

W równym stopniu zagrożenie zakażeniem niosą ze sobą osoby, u których schorzenie przebiega objawowo, jak i pacjenci z bezobjawowym zakażeniem, nosiciele wirusa.

Picie z jednej szklanki lub butelki, dzielenie się jedzeniem (np. odgryzanie kęsów z jednej kanapki) zwiększa ryzyko zarażenia. Należy pamiętać, że osoba, u której ustąpiły już objawy mononukleozy, może jeszcze przez długi czas zarażać wirusem.

Obecnie najlepsze działania, jakie może podejmować każdy człowiek, to przestrzeganie zasad higieny osobistej oraz edukacja najmłodszych, czyli uczmy dzieci, by:

• nie piły z cudzej butelki czy szklanki i nie częstowały ze swojej;
• nie odgryzały kęsów z cudzych kanapek i nie dawały sowich (oduczamy zwyczaju „daj gryza”);
• korzystały tylko ze swoich sztućców,
• unikały kontaktu rąk z ustami;
• nie korzystały z zabawek chorych rówieśników.

Mononukleoza zakaźna zwana jest chorobą pocałunków. Nie ma w tym nic dziwnego, gdyż bardzo szybko przenosi się za pośrednictwem śliny. Zwykle nie wywołuje groźnych skutków, jednak zawsze warto ją monitorować i leczyć, gdyż może doprowadzić do ciężkich powikłań, włączając w to nowotwory. Gdy tylko pojawią się określone objawy, jak uczucie osłabienia oraz bóle mięśniowe, warto udać się do lekarza celem diagnozy. Sprawdzi on, czy jest to grypa lub angina, czy mononukleoza.

FAQ

Co to za choroba mononukleoza objawy?

To choroba pocałunków, przenoszona głównie przez ślinę. Jej objawy to na przykład uczucie osłabienia, bóle mięśniowo-stawowe, ból gardła czy powiększenie węzłów chłonnych.

Czy mononukleoza jest groźna?

Zwykle ustępuje samoistnie i nie jest groźna, jednak w skrajnych przypadkach może doprowadzić do ciężkich powikłań, łącznie z nowotworami.

Czy mononukleozę da się wyleczyć?

Możliwe jest łagodzenie objawów tej choroby przez podawanie leków przeciwgorączkowych czy przeciwzapalnych.

Mononukleoza – czy jest zaraźliwa?

Tak, do zakażenia może dojść bardzo łatwo, na przykład przez pocałunek czy w wyniku picia napojów z osobą zakażoną z jednej butelki lub szklanki.

Źródła

1. Baker C.J. (red.). Choroby zakaźne u dzieci. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.
2. Kalicki B., Maślany A., Milart J., Jung A. Przebieg i diagnostyka zakażenia EBV u dzieci – obserwacje kliniczne. Pediatria i Medycyna Rodzinna 2011, 7 (3).
3. Leś K. Przybylski M., Łazińska B. Diagnostyka laboratoryjna mononukleozy zakaźnej u chorych leczonych ambulatoryjnie. Postępy Nauk Medycznych 2015, t. 28, nr 4B.
4. Ołdak E. Mononukleoza zakaźna. Pediatria po Dyplomie 2012, 16 (6).