Czym jest insulinooporność? Przyczyny, objawy i leczenie

Insulinooporność według medycznej definicji nie jest jednostką chorobową, a „mechanizmem patofizjologicznym”, ponieważ występuje wraz z innymi schorzeniami (tzw. zespół metaboliczny). Mechanizm ten polega na zmniejszonej wrażliwości komórek tkanek obwodowych na insulinę (dotyczy to, m.in. tkanki tłuszczowej, wątroby i mięśni). W wyniku czego, stężenie glukozy we krwi wzrasta, co powoduje dalszy wzrost stężenia insuliny i pogłębia wrażliwość komórek. Insulinooporność często przebiega bezobjawowo i może prowadzić do poważnych konsekwencji, takich jak cukrzyca typu 2.

Czym jest insulinooporność? 

Insulina jest hormonem peptydowym wytwarzanym przez trzustkę, która odpowiada przede wszystkim za regulację szybkości zużywania glukozy przez tkanki, metabolizm węglowodanów i przekształcenie ich w tłuszcze. Gdy organizm przestaje na nią reagować, mamy do czynienia z zaburzeniem metabolicznym, czyli insulinoopornością (ang. insulin resistance, IR).

Insulinooporność to stan zmniejszonej wrażliwości na insulinę komórek docelowych w tkankach obwodowych (takich jak tkanka tłuszczowa, hepatocyty wątroby i mięśnie szkieletowe), pomimo jej prawidłowego lub zwiększonego stężenia. Skutkuje to zwiększeniem stężenia glukozy we krwi, co jest kompensowane dalszym zwiększeniem stężenia insuliny, potęgując insulinooporność. 

Badanie insuliny

od 48,00 zł

UMÓW SIĘ!

*Cena może się różnić w zależności od miasta i placówki.

Działanie insuliny, a poziom cukru we krwi 

Głównym źródłem energii dla organizmu jest glukoza. Po posiłku spożyte węglowodany rozkładane są do cząsteczek glukozy, która jest transportowana z przewodu pokarmowego do krwiobiegu. W normalnych warunkach fizjologicznych wzrost stężenia glukozy we krwi stymuluje trzustkę do produkcji insuliny, która „pomaga” w transporcie glukozy do komórek docelowych w tkankach obwodowych, gdzie jest wykorzystywana lub magazynowana. Spadek stężenia glukozy we krwi wpływa hamująco na uwalnianie insuliny. 

W przypadku insulinooporności, insulina nie spełnia swojej funkcji. Gdy poziom glukozy wzrasta, nie dostaje się ona do komórek, ponieważ insulina nie może połączyć się z odpowiednimi receptorami komórkowymi i „otworzyć drogi” glukozie. W rezultacie coraz więcej glukozy krąży w krwiobiegu, a trzustka nadal wytwarza insulinę, aby stężenie glukozy się wyrównało. Dochodzi do długotrwałej hiperinsulinemii, czyli zwiększonego stężenia insuliny we krwi.  

Insulinooporność a cukrzyca typu 2

Insulinooporność i cukrzyca są ze sobą powiązane, ale nie tożsame. Przy insulinooporności stężenie glukozy we krwi może nadal mieścić się w normie. 

Jeśli insulinooporność nie zostanie w odpowiednim czasie wykryta, a nawyki nie ulegną zmianie, wówczas w ciągu 10 lat może dojść do powikłań, jakim jest cukrzyca typu 2. 

Szacuje się, że insulinooporność może występować nawet u 10.-30. proc. populacji. W Polsce, w 2020 r. według Ministerstwa Zdrowia cukrzycę ma ok. 3 milionów obywateli (9,1 proc. populacji), z czego u 90. proc. pacjentów zdiagnozowano cukrzycę typu 2.  

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), globalnie około 422 miliony ludzi ma cukrzycę, z czego aż 179 milionów jeszcze o tym nie wie. Szacuje się, że do 2030 r. cukrzyca może stać się siódmą najczęstszą przyczyną zgonów na świecie.  

Czynniki ryzyka i przyczyny insulinooporności 

Za insulinowrażliwość (wrażliwość komórek na insulinę) odpowiadają uwarunkowania genetyczne (w 50. proc.) i czynniki związane z występowaniem, a także stopniem i rodzajem otyłości oraz aktywnością fizyczną (w 50. proc.). 

Insulinooporność zazwyczaj wykształca się w wyniku niezdrowego stylu życia pacjenta, natomiast wpływ na jej rozwój mają również takie czynniki, jak: 

• predyspozycje genetyczne i choroby współistniejące, np. zespół policystycznych jajników (PCOS), dystrofia miotoniczna, ataksia-telangiectasia, zespół Alströma, zespół Rabsona-Mendenhalla, zespół Wernera, czy lipodystrofia; 
• leki, np. sterydy, wybrane antydepresanty, progestagen, rifampicyny i niektóre leki przeciwwirusowe; 
• zespół metaboliczny, czyli występowanie otyłości i przynajmniej dwóch z trzech czynników: nadciśnienia tętniczego, cukrzycy lub stanu przedcukrzycowego oraz zaburzeń lipidowych; 
• zaburzenia endokrynne, jak nadczynność tarczycy czy zespół Cushinga (nadmierne wydzielanie kortyzolu przez nadnercza); 
• dyslipidemia – zaburzenie gospodarki lipidowej, diagnozowany na podstawie wysokiego poziomu cholesterolu całkowitego (LDL, HDL i non-HDL) we krwi; 
• nadwaga i otyłość, zwłaszcza brzuszna (tzw. typ jabłko): 

• • obwód pasa u mężczyzny ≥ 94 cm, u kobiety ≥ 80 cm;
  • BMI ≥ 25 kg/m2; 
  • nadmiar tkanki tłuszczowej, zwłaszcza w okolicy brzucha; 

• brak aktywności fizycznej – szczególnie siedzący tryb życia; 
• niezdrowa dieta bogata w: 

• • cukry proste – słodkie napoje, słodycze, białe pieczywo i masa innych niepozornych produktów; 
  • tłuszcze nasycone – tłuste mięsa, smażone potrawy, żółte sery, masło itd.; 
  • przetworzoną żywność – wszelkie dania gotowe, fast foody, a nawet mrożonki – do wielu z nich dodawany jest cukier i tłuszcze nasycone; 

• stres – długotrwały stres może prowadzić do zwiększenia poziomu kortyzolu, hormonu, który może zmniejszać skuteczność działania insuliny; 
• nieregularny rytm dobowy – niedosypianie czy praca zmianowa rozregulowuje organizm; 
• stan przedcukrzycowy, czyli podwyższony poziom glukozy we krwi na czczo (wstępne stadium cukrzycy typu 2); może się rozwijać przez lata bez widocznych objawów; 

•  przewlekłe stany zapalne. 

Czynniki nasilające insulinooporność 

Błędy żywieniowe, które mają wpływ na częstotliwość posiłków i dostarczanie organizmowi składników odżywczych również zwiększają ryzyko rozwinięcia się insulinooporności. Przejadanie się, głodówki, drastyczne odchudzanie, diety wysokosodowe czy zaburzenia odżywiania, jak bulimia i anoreksja negatywnie wpływają na wrażliwość komórek na insulinę. Palenie papierosów, czy spożywanie alkoholu również mogą zaburzyć homeostazę organizmu. 

Insulinooporność a ciąża 

W ciąży hormony łożyska mogą obniżać wrażliwość organizmu na insulinę, co utrudnia jej działanie. U niektórych kobiet, szczególnie z nadwagą, zespołem policystycznych jajników (PCOS) lub cukrzycą w rodzinie, może to przerodzić się w cukrzycę ciążową, która spotyka 3-5 proc. ciężarnych. Ryzyko wystąpienia choroby zwiększa się najczęściej u kobiet powyżej 35. roku życia.  

Cukrzyca ciążowa (ang. gestational diabetes mellitus, GDM) rozwija się po raz pierwszy w trakcie ciąży. Zazwyczaj nie daje objawów, ale może prowadzić do powikłań zarówno u matki, jak i dziecka. Występuje w dwóch formach: 

• łagodnej – wystarczy zmiana diety i przestrzeganie zaleceń lekarskich, aby obniżyć poziom glukozy 
• ciężkiej – wymaga leczenia insuliną w celu kontrolowania poziomu glukozy. 

Zaburzona gospodarka hormonalna, w tym oporność na insulinę jest groźna dla dziecka, szczególnie w I trymestrze ciąży. 

Konsultacja endokrynologa

od 110,00 zł

UMÓW SIĘ!

*Cena może się różnić w zależności od miasta i placówki.

Jakie są objawy insulinooporności?

Insulinooporność często rozwija się bezobjawowo. Objawy insulinooporności są trudne do zidentyfikowania, ponieważ na ogół są niespecyficzne i mogą świadczyć również o innych problemach zdrowotnych. Głód zaraz po spożytym posiłku niekoniecznie wynika z za małej porcji, a częste oddawanie moczu nie musi być efektem infekcji pęcherza. Aby stwierdzić insulinooporność, należy wykonać badanie stężenie glukozy krwi. Nie można zidentyfikować insulinooporności na podstawie samopoczucia czy samych objawów. 

U pacjentów chorujących na otyłość hiperinsulinemia oraz insulinooporność stanowią najczęstsze zaburzenia metaboliczne i są główną przyczyną rozwoju dyslipidemii. 

Objawy, które mogą świadczyć o insulinooporności, to np.: 

• zwiększony apetyt, trudności z kontrolowaniem apetytu; 
• senność po posiłku, nawet po spożyciu niewielkich porcji; 
• chęć zjedzenia czegoś słodkiego zaraz po jedzeniu; 
• przybieranie na wadze, pomimo prób ograniczania kalorii; 
• utrzymujące się uczucie zmęczenia (wraz ze wzrostem insulinooporności komórki przestają pobierać glukozę i organizm zaczyna wykorzystywać tłuszcz jako źródło energii, co powoduje zmęczenie); 

• szybkie męczenie się nawet małymi aktywnościami fizycznymi;  
• otyłość brzuszna; 
• zmiany skórne – ciemnobrązowe przebarwienia na skórze w okolicy karku lub pod pachami (tzw. rogowacenie ciemne). 

Z insulinoopornością związane są też: 

• podwyższone ciśnienie krwi (insulinooporność może powodować nadmierne zwężenie naczyń krwionośnych, co skutkuje wzrostem ciśnienia krwi); 
• podwyższone stężenie glukozy w krwi (na czczo i po posiłku); 
• nieprawidłowe stężenie cholesterolu; 

Laboratoryjne badania profilaktyczne, w tym badanie stężenia glukozy, lipidogram, pozwolą lekarzowi wcześniej zareagować zalecając pacjentowi zmianę stylu życia. 

Diagnostyka insulinooporności — jakie badania wykonać? 

Najczęściej na badanie pod kątem insulinooporności kierują pacjentów endokrynolodzy, diabetolodzy lub lekarze podstawowej opieki zdrowotnej, po szczegółowym wywiadzie medycznym. Obecnie stosuje się kilka metod diagnostycznych: 

• doustny test obciążenia glukozą (OGTT), znany też jako krzywa cukrowa - polega na pobraniu krwi na czczo, a następnie po 120. minutach od wypicia roztworu glukozy. Pomiary stężenia glukozy w niektórych przypadkach są wykonywane także po 60. minutach. 
• pomiar stężenia hemoglobiny glikowanej (HbA1c): odzwierciedla średnie stężenie glukozy we krwi w ciągu ostatnich 3. miesięcy. Sprawdza, ile tego cukru połączyło się z erytrocytami, które żyją do 120. dni. To alternatywa dla krzywej cukrowej; 
• pomiar stężenia adiponektyny (ADPN) – białka wydzielanego przez komórki tłuszczowe (pośrednio oddziałuje na wrażliwość tkanek obwodowych na insulinę); spadek jego stężenia jest jednym ze wskaźników insulinooporności;  

• oznaczenie poziomu proinsuliny / stężenia peptydu C, który obrazuje zdolność trzustki do produkcji insuliny; 

Aby określić wrażliwość komórek na insulinę wykorzystuje się (głównie w badaniach naukowych) 3 modele matematyczne, czyli kalkulator HOMA-IR (Homeostasis Model Assessment of Insulin Resistance), wskaźnik QUICKI (Quantitative Insulin Sensitivity Check Index) oraz indeks Matsudy. 

W diagnozie insulinooporności kluczową rolę odgrywa lekarz, który interpretuje wyniki wraz ze szczegółowym wywiadem medycznym. Na podstawie analizy wyników i objawów (np. nadwaga, zmęczenie, wzmożone pragnienie) stawia ostateczną diagnozę i dobiera odpowiednie leczenie. 

Konsultacja endokrynologa

od 110,00 zł

UMÓW SIĘ!

*Cena może się różnić w zależności od miasta i placówki.

Jaki jest prawidłowy poziom insuliny? 

Decyzję o konieczności oznaczenia poziomu insuliny powinien podejmować diabetolog lub endokrynolog. Norma insuliny na czczo wynosi 3-25 mU/l, a po posiłku 30-120 mU/l. Norma stężenie glukozy to 70-99 mg/dl na czczo i poniżej 140 mg/dl po posiłku. Ostateczną interpretację wyników badań i diagnozę insulinooporności przeprowadza lekarz diabetolog lub specjalista w dziedzinie leczenia otyłości. Zależnie od wybranej metody diagnostyki, normy mogą się od siebie różnić.  

Insulinooporność może mieć poważne konsekwencje zdrowotne. Wysokie stężenie insuliny może wpływać na funkcjonowanie komórek i uszkadzać naczynia krwionośne, zwiększając ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, takich jak miażdżyca, choroba wieńcowa, zawał serca, udary. Ponadto insulinooporność jest często powiązana z rozwojem cukrzycy typu 2. 

Jak leczyć insulinooporność? 

Ze względu na to, że insulinooporność nie jest chorobą, stosowanie farmakoterapii jest wyzwaniem. Leczenie może polegać jedynie na zmianie stylu życia, a czasem na stosowaniu leków, które obniżą stężenie glukozy we krwi, czyli tak naprawdę leków przeciwcukrzycowych, których jednym z mechanizmów działania jest zwiększenie wrażliwości tkanek na insulinę.  

Niezależnie od tego, czy jesteś w grupie ryzyka, zawsze warto wprowadzić w swoim życiu zdrowe nawyki, takie jak zbilansowana dieta, regularna aktywność fizyczna, wysypianie się i ograniczanie stresu.  

Dlaczego warto badać się pod kątem insulinooporności? 

Wczesne rozpoznanie i wdrożenie odpowiednich zmian w stylu życia i/lub ewentualnego leczenia insulinooporności może zapobiec rozwojowi cukrzycy typu 2 i innych poważnych powikłań, takich jak choroby serca czy problemy ze wzrokiem. Pamiętaj, że insulinooporność często przebiega bez wyraźnych objawów, dlatego tak ważne jest regularne wykonywanie badań profilaktycznych. 

Źródła: 

1. Freeman AM, Acevedo LA, Pennings N. Insulin Resistance. 2023 Aug 17. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan–. PMID: 29939616.  
2. Jeznach-Steinhagen A. red., „Żywienie osób z cukrzycą i chorobami towarzyszącymi”, PZWL, Warszawa, 2020; 56, 73. 
3. https://www.termedia.pl/diabetologia/Insulinoopornosc-i-stan-przedcukrzycowy-diagnostyka-i-leczenie,44767.html (dostęp: 24.05.2024 r.)
4. https://dlaszpitali.pl/nowosci-z-branzy/insulinoopornosc-okiem-diagnosty-laboratoryjnego/2/ (dostęp: 24.05.2024 r.)
5. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/diabetes (dostęp: 24.05.2024 r.)
6. https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/cukrzyca-i-insulinoopornosc/ (dostęp: 24.05.2024 r.)
7. https://portaldietetyczny.pl/2024/01/28/metody-oceny-insulinoopornosci/ (dostęp: 24.05.2024 r.)
8. https://pacjent.gov.pl/artykul/cukrzyca-w-liczbach (dostęp: 24.05.2024 r.)