Serce człowieka - jak zadbać o serce i układ krążenia?

Serce jest narządem wyjątkowym i odgrywa w organizmie bardzo ważną rolę – jest pompą, która tłoczy krew do całego organizmu. Składa się z dwóch komór i dwóch przedsionków i jest zbudowane z jedynej w swoim rodzaju tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej serca.

Budowa serca człowieka

Serce człowieka leży tuż za mostkiem, po lewej stronie klatki piersiowej. Jest wielkości zaciśniętej pięści i waży 300–350 g. Serce otoczone specjalną błoną zwaną osierdziem (lub też workiem osierdziowym), która chroni narząd przed tarciem podczas jego aktywności. Serce ma kształt spłaszczonego stożka, do którego prowadzą tętnice i naczynia żylne. Sieć tętnic i żył, do których serce pompuje krew to układ sercowo-naczyniowy.

Samo serce również jest oplecione przez naczynia krwionośne ‒ tętnice wieńcowe, odchodzące od aorty, biegną wzdłuż powierzchni serca i dostarczają bogatej w tlen krwi do mięśnia sercowego. Mięsień sercowy jest pobudzany do pracy samoistnie przez impuls pochodzący z własnych komórek, bez kontroli ośrodkowego układu nerwowego. Do oceny mechanicznej czynności serca służy badanie EKG będące graficznym zapisem elektrycznej czynności mięśnia sercowego. Jest ono jednym z podstawowych badań wykorzystywanych w diagnostyce chorób serca.

Pierwszym naukowcem, który z biologicznego punktu widzenia dokładnie opisał serce, był arabski lekarz Ibn al-Nafis, żyjący w latach 1213–1288, natomiast klika stuleci później angielski lekarz William Harvey (1587–1657) wykazał, że skurcze serca napędzają ruch krwi przez układ krwionośny.

Prawy przedsionek otrzymuje krew z żył i pompuje ją do prawej komory. Prawa komora otrzymuje krew z prawego przedsionka i pompuje ją do płuc, gdzie jest wzbogacana tlenem. Lewy przedsionek otrzymuje natlenowaną krew z płuc i pompuje ją do lewej komory. Lewa komora (najsilniejsza komora) pompuje bogatą w tlen krew do reszty ciała. Gwałtowne skurcze lewej komory wytwarzają ciśnienie krwi.

Choroby serca

Praca serca może być zakłócana przez wiele czynników. Należą do nich zarówno wrodzone wady serca, jak i choroby.

W Polsce najczęściej występujące choroby układu krążenia to:

• zawał serca,
• udar mózgu,
• nadciśnienie tętnicze,
• przewlekła niewydolność serca,
• zaburzenia rytmu serca.

Najczęstszą przyczyną zgonów w Polsce są choroby układu krążenia (ok. 45%), którego głównym organem jest właśnie serce. 

Według Termedii choroby układu krążenia od wielu lat są pierwszą przyczyną zgonów w Polsce. Według danych GUS w 2017 r. były one odpowiedzialne za śmierć ponad 167 tys. osób w naszym kraju, czyli za 41,5 proc. wszystkich zgonów.

Liczba chorych z niewydolnością serca w Polsce według danych z 2018 roku to aż 1,24 miliona. Choroby układu sercowo-naczyniowego mogą rozwijać się przez wiele lat bez żadnych objawów, dlatego tak ważne jest wykonywanie regularnych badań profilaktycznych, do których należą m.in. pomiary ciśnienia tętniczego, EKG, morfologia krwi, lipidogram, badanie stężenia glukozy i ocena funkcji nerek.

W ciągu 5 lat od rozpoznania niewydolności serca umiera około 40% chorych, co wynika głównie z późnej diagnostyki i niedostatecznego leczenia.

Jak zadbać o serce i układ krążenia?

Wielu schorzeniom serca można zapobiegać lub je leczyć, prowadząc zdrowy styl życia. 

Głównymi przyczynami chorób serca i układu krążenia są m.in. niewłaściwa dieta, brak aktywności fizycznej, palenie papierosów, ale także uwarunkowania genetyczne i zaburzenia gospodarki lipidowej.

Ryzyko wystąpienia problemów z sercem i układem krążenia rośnie wraz z wiekiem. Jednocześnie, niezależnie od wieku, ważnym czynnikiem zwiększającym ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego jest nadciśnienie tętnicze. Według danych Narodowego Funduszu Zdrowia w 2022 r. w Polsce na nadciśnienie tętnicze chorowało prawie 10 mln dorosłych osób, najwięcej w wieku 55-74 lat.

Czynnikami zwiększającymi ryzyko wystąpienia schorzeń układu krwionośnego i serca – niezależnie od wieku – są: palenie tytoniu, nadwaga oraz cukrzyca.

Do działań profilaktycznych minimalizujących ryzyko wystąpienia chorób serca należą m.in.:

• zdrowa, zbilansowana dieta,
• regularna aktywność fizyczna,
• ograniczenie spożycia soli i cukru,
• stosowanie w diecie tłuszczów roślinnych (np. oliwy z oliwek, oleju rzepakowego) oraz produktów bogatych w kwasy omega-3. 

Podkreśla się korzyści ze stosowania diety śródziemnomorskiej (dieta zawierająca dużo owoców i warzyw, roślin strączkowych, ryb oraz pełnoziarniste pieczywo, a niewiele czerwonego mięsa, zwłaszcza wieprzowiny; do potraw dodawana jest duża ilość czosnku i cebuli, do sałatek, zup i sosów oliwa z oliwek; pokarmy te są bogate w błonnik, witaminę C, mikro- i makroelementy oraz nienasycone kwasy tłuszczowe).

Wykazano, że im dieta jest bardziej zbliżona do diety śródziemnomorskiej, tym ryzyko występowania zdarzeń sercowo-naczyniowych jest mniejsze. Eksperci zalecają także spożywanie orzechów: orzechy włoskie, laskowe lub migdały, ale niesolonych i nie w miodzie.

Dowiedz się więcej:

"Heart Rate Variability"
https://www.acpjournals.org/doi/abs/10.7326/0003-4819-118-6-199303150-00008

"Heart regeneration"
https://www.nature.com/articles/nature10147

"Echo serca badanie - wskazania, przebieg, wyniki"
https://www.medistore.com.pl/zdrowie/badanie-echo-serca