Kortyzol – co to, funkcje, normy. Objawy podwyższonego i obniżonego kortyzolu

Poziom kortyzolu we krwi ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania organizmu. Odpowiada na przykład za regulowanie ciśnienia krwi czy nastroju oraz za wspomaganie trawienia. Jeśli jego stężenie jest zbyt niskie, co objawia się ciągłym zmęczeniem czy chronicznymi biegunkami, może wskazywać na chorobę Addisona. A gdy badanie krwi, moczu czy śliny wykaże, że normy kortyzolu są za duże, może to świadczyć o zespole Cushinga.

Zadbaj o zdrowie i równowagę hormonalną. Poznaj rolę kortyzolu w organizmie oraz objawy jego nadmiaru i niedoboru. Sprawdź, jak monitorować poziom hormonu stresu oraz sposoby, które mogą pomóc w jego zbalansowaniu.

Czym jest kortyzol i jak wpływa na organizm?

Kortyzol (hydrokortyzon) jest hormonem steroidowym wytwarzanym przez nadnercza. To najaktywniejszy hormon z grupy glikokortykosteroidów. Pełni funkcję regulatora organizmu, który pozwala na szybką adaptację do zmieniających się warunków. Poziom kortyzolu we krwi jest zależny od rytmu dobowego. W nocy jego stężenie spada, natomiast nad ranem gwałtownie wrasta.

Badanie kortyzolu - surowica od 50,40 zł SPRAWDŹ *Cena może się różnić w zależności od miasta i placówki.

Badanie kortyzolu - mocz dobowy od 68 zł SPRAWDŹ *Cena może się różnić w zależności od miasta i placówki.

Główne funkcje kortyzolu

Chociaż kortyzol jest przede wszystkim kojarzony ze stresem, jest to hormon niezbędny do prawidłowego funkcjonowania całego organizmu.

Za co odpowiada kortyzol? Poniżej opisujemy działanie hormonu stresu.

• Regulacja stężenia glukozy we krwi – kortyzol uczestniczy w metabolizmie węglowodanów, indukuje syntezę wielu enzymów wpływających na stężenie glukozy we krwi.
• Wpływ na tkankę tłuszczową – hormon stresu nasila lipolizę, czyli rozpad tkanki tłuszczowej, w wyniku czego do krwi uwalniane są glicerol i wolne kwasy tłuszczowe.
• Hamowanie stanu zapalnego – kortyzol wykazuje działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne m.in. poprzez zminimalizowanie wytwarzania cytokin prozapalnych i innych mediatorów stanu zapalnego.
• Wspomaganie trawienia – hormon stresu wpływa na perystaltykę jelit oraz chroni błonę śluzową żołądka (poprzez ograniczenie syntezy prostaglandyn).
• Regulacja ciśnienie krwi – zależnie od sytuacji kortyzol może podnieść (poprzez aktywację adrenaliny i noradrenaliny) lub obniżyć (melatonina) ciśnienie krwi. 
• Wpływ na układ nerwowy – kortyzol wpływa na funkcje poznawcze oraz koncentrację. Sam w sobie stres w małych dawkach mobilizuje nas do działania i ułatwia skupienie się na celu. Niestety, w sytuacjach stresowych te mechanizmy zawodzą, stąd np. podczas ważnego egzaminu, mimo dobrego przygotowania, nie możemy sobie przypomnieć odpowiedzi nawet na najprostsze pytania. To stresuje nas jeszcze bardziej, a poziom kortyzolu stale rośnie.
• Regulacja nastroju – jeśli podwyższony kortyzol występuje przez dłuższy czas, to zaczynamy odczuwać tego negatywne skutki. Problemy ze snem, chroniczne zmęczenie i słaba odporność negatywnie wpływają na samopoczucie, a niekiedy mogą być przyczyną zaburzeń nastroju, czy nawet predysponować do depresji.
• Hamuje wchłanianie wapnia – hormon stresu utrudnia wchłanianie wapnia z pożywienia. Wysoki kortyzol może prowadzić do rozwoju osteoporozy, czyli kruchości kości, a także do zaników mięśniowych.
• Wpływ na gospodarkę wodno-elektrolitową – hormon stresu przyczynia się do zatrzymania jonów sodu i wody w organizmie, a także nasila usuwanie potasu z moczem. Wysoki poziom kortyzolu może również predysponować do albuminurii, czyli utraty białka z moczem.

Wpływ kortyzolu na organizm

Główną funkcją kortyzolu jest regulowanie reakcji organizmu na stres. Jednak to nie jego jedyna rola. Hormon stresu ma także szeroki wpływ na wiele procesów fizjologicznych, takich jak: metabolizm, układ rozrodczy, zdrowie psychiczne, a także kondycja skóry i włosów.

Kortyzol a stres

Gdy poczujemy się w jakiś sposób zagrożeni, hormon stresu uruchamia mechanizmy adaptacyjne. Wówczas przyspiesza się bicie serca, co zapewnia szybszy dopływ tlenu i składników odżywczych do ważnych narządów, takich jak np. mózg.

To przykład reakcji systemu współczulnego, który pobudza wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny. Receptory tych dwóch katecholamin znajdują się w wielu narządach i w sytuacji stresowej odpowiadają za adaptację organizmu do sytuacji stresowej. Gdy niebezpieczeństwo minie, organizm wycisza się i wraca do równowagi za sprawą systemu przywspółczulnego, który wspomaga regenerację, pobudzając produkcję melatoniny.

Silny stres, a co za tym idzie wysoki kortyzol we krwi niekorzystnie wpływają na funkcjonowanie organizmu. Hiperkortyzolemia może predysponować m.in. do rozwoju cukrzycy typu 2, otyłości, zespołu metabolicznego czy nadciśnienia tętniczego, a także zaburzać procesy immunologiczne.

Wpływ kortyzolu na płodność i libido

Stres osłabia libido, a także wpływa na funkcjonowanie układu rozrodczego. U kobiet nadmiar kortyzolu we krwi może być przyczyną nieregularnych cykli menstruacyjnych, zaburzać owulację, a w rezultacie utrudniać zajście w ciążę. U mężczyzn natomiast hiperkortyzolmia negatywnie oddziałuje na jakość nasienia.

Narażenie na przewlekły stres w trakcie ciąży może zwiększać u dziecka ryzyko wystąpienia zespołu metabolicznego w dorosłym życiu. Podobny mechanizm obserwuje się w okresie laktacji. U matki karmiącej, zbyt wysoki poziom kortyzolu przenika do mleka i może niekorzystnie oddziaływać na rozwój psychofizyczny niemowląt.

Kortyzol a tycie

Hormon kortyzol może powodować wzrost masy ciała, gdyż jego nadmierny poziom prowadzi do przyrostu tkanki tłuszczowej. Dotyczy to szczególnie okolic twarzy, szyi oraz tułowia.

Kortyzol a wypadanie włosów

Wysoki poziom kortyzolu we krwi może wpływać na łysienie androgenowe. Może uszkodzić macierz włosów i doprowadzić do ich wypadania. Także niskie stężenie hormonu stresu może mieć negatywne skutki dla kondycji włosów.

Kortyzol a trądzik

Przekroczone normy kortyzolu mogą doprowadzić do trądziku. Zwiększona ilość kortyzolu powoduje utratę elastyczności, blasku i nawilżenia przez skórę, a także wzrost wydzielania sebum, czyli łoju skórnego. W ten sposób ujścia gruczołów skórnych zostają zatkane i pojawiają się bakterie. Efektem jest właśnie trądzik.

Kortyzol a depresja

Zbyt duży poziom kortyzolu może poskutkować bezsennością, co prowadzi do zmniejszenia serotoniny w organizmie. To prosta droga do wystąpienia depresji.

Kortyzol a tarczyca

Kortyzol może spowodować zarówno nadczynność, jak i niedoczynność tarczycy. Jego nieprawidłowy poziom negatywnie wpływa na produkcję hormonów w tym narządzie, co może wywołać spore problemy zdrowotne.

Kiedy i jak zbadać poziom kortyzolu?

Wyniki kortyzolu są potrzebne, gdy lekarz podejrzewa zbyt duży lub zbyt niski poziom produkcji tego hormonu. Mogą na to wskazywać konkretne objawy. Po ich zauważeniu warto od razu udać się do specjalisty, gdyż mogą one być związane z rozwojem groźnych chorób, na przykład zespołem Cushinga.

Objawy niskiego poziomu kortyzolu

Niedobór kortyzolu, hormonu regulującego wiele kluczowych funkcji organizmu, może prowadzić do szeregu dolegliwości. Objawy, które mogą świadczyć o zaburzonej gospodarce hormonalnej to m.in:

• niska tolerancja na stres;
• ciągłe zmęczenie i osłabienie;
• sporadyczne omdlenia;
• niskie ciśnienie krwi;
• szybkie męczenie się podczas wysiłku;
• osłabienie mięśni;
• zwiększona chęć na słone jedzenie;
• problemy z trawieniem i częste biegunki;
• utrata masy ciała bez konkretnej przyczyny.

Choroba Addisona

Pierwotna niedoczynność kory nadnerczy to niski kortyzol we krwi, wynikający z uszkodzenia nadnerczy z powodu m.in. chorób np. zakaźnych, autoimmunologicznych, nowotworów, zaburzeń metabolicznych, czynników genetycznych czy skutków ubocznych niektórych leków. Charakterystycznym objawem jest ciemnienie skóry (hiperpigmentacja), widoczne głównie na obszarach wystawionych na słońce.

Objawy wysokiego kortyzolu

Nie lekceważ subtelnych objawów! Wczesne rozpoznanie to klucz do przywrócenia równowagi w organizmie. Główne objawy, świadczące o tym, że normy kortyzolu zostały przekroczone, to np.:

• pogorszenie samopoczucia – spadek nastroju, smutek oraz brak energii;
• zwiększony apetyt, podjadanie – szczególnie słodyczy, a w konsekwencji tycie, zwłaszcza w okolicach brzucha i bioder;
• osłabiona odporność;
• spadek libido;
• nadciśnienie;
• nadmierne pragnienie i częstsze oddawanie moczu;
• podwyższone stężenie glukozy we krwi.

Pamiętaj, że na objawy wysokiego kortyzolu mogą wpływać różne czynniki. Wysoki poziom kortyzolu u pacjenta najczęściej jest spowodowany nadczynnością nadnerczy czy długotrwałym przyjmowaniem leków steroidowych.

Zespół Cushinga

To przeciwieństwo choroby Addisona, zatem w tym przypadku nadnercza produkują nadmiar kortyzolu. Do objawów tego zespołu zalicza się m.in. otyłość brzuszną, skłonność do rozstępów, osłabienie siły mięśniowej, nadciśnienie tętnicze czy bóle kręgosłupa. Charakterystyczne symptomy dotyczące wyglądu zewnętrznego, występujące u osoby z zespołem Cushinga, spowodowane odkładaniem się tkanki tłuszczowej w okolicy twarzy i karku to tzw. księżycowa twarz oraz bawoli kark.

Badanie kortyzolu we krwi

Zazwyczaj badanie zleca lekarz, gdy podejrzewa jego nadmiar lub niedobór. Oznaczenie kortyzolu całkowitego najczęściej jest przeprowadzone na podstawie próbki krwi.

Ważne! Jednorazowe badanie kortyzolu nie zawsze jest miarodajne. Dla niektórych, samo pobranie krwi jest stresujące, zatem wynik kortyzolu może być zafałszowany. Łatwiejsza i mniej stresująca może być analiza ze śliny lub moczu, natomiast w tym przypadku pomiar obejmuje jedynie frakcję kortyzolu wolnego, a nie całkowitego.

Badanie kortyzolu z surowicy

Badanie kortyzolu polega na pobraniu krwi z żyły łokciowej. Najczęściej wystarczy wynik z surowicy z rana, natomiast lekarz może zlecić więcej próbek w ciągu dnia, by monitorować poziom stężenia hormonu w rytmie dobowym. Samo pobranie trwa kilka minut, a wyniki są dostępne w ciągu 3 dni.

Badanie kortyzolu z moczu

Badanie kortyzolu w dobowej zbiórce moczu służy do diagnozowania nadmiernego wydzielania hormonu stresu. Mocz zbierany jest przez 24 godziny, a wynik obrazuje średnie stężeniu hormonu w formie wolnej wydalonej przez nerki. Mocz zbierany do badania należy przechowywać w chłodnym miejscu (w temperaturze 2^oC).

Badanie kortyzolu w ślinie

Objawy wysokiego kortyzolu można też zdiagnozować za pomocą badania śliny. Wykonywanych jest 5 pomiarów w ciągu dnia o określonych godzinach.

Przygotowanie do badania hormonu stresu

Ze względu na dobowy rytm uwalniania kortyzolu, zaleca się wykonać badanie w godzinach porannych (optymalnie do godz. 10:00). Aby wynik kortyzolu był jak najbardziej wiarygodny, pacjent do punktu pobrań powinien zgłosić się na czczo - tzn. zachować 8-12-godzinną przerwę od ostatniego posiłku. Przed badaniem rekomenduje się powstrzymać od palenia tytoniu, uprawiania aktywności fizycznej oraz w miarę możliwości unikać sytuacji stresowych.

W niektórych przypadkach materiał do badania pobiera się dwukrotnie tego samego dnia ok. godziny 8 rano i ok. godziny 20 wieczorem.

Badanie kortyzolu - surowica od 50,40 zł SPRAWDŹ *Cena może się różnić w zależności od miasta i placówki.

Badanie kortyzolu - mocz dobowy od 68 zł SPRAWDŹ *Cena może się różnić w zależności od miasta i placówki.

Kortyzol – normy

Prawidłowy kortyzol we krwi powinien wykazywać poziom 166–507 nmol/l (rano) oraz 73,8–291 nmol/l (wieczorem). W ciągu dnia jego wartość spada. W przypadku jego stężenia w moczu norma wynosi 55–330 nmol/24 godziny, a w ślinie – 0,3–4,3 nmol/l.

Wartości referencyjne kortyzolu zależą od wielu czynników, nie tylko od pory dnia, ale również metody badania. Lekarz interpretując wynik badania, bierze pod uwagę wszystkie czynniki, np. wiek, historię chorobową, wywiad rodzinny i ogólny stan zdrowia pacjenta.

Jak ustabilizować poziom kortyzolu w organizmie?

Jeśli chodzi o kortyzol, norma jest możliwa do osiągnięcia nie tylko dzięki interwencji lekarskiej. Można o to samodzielnie zadbać, stosując się do poniższych wskazówek.

Jak obniżyć poziom kortyzolu w organizmie?

Zbyt wysoki poziom kortyzolu we krwi może mieć różne podłoże i w zależności od przyczyny wymagać specjalistycznego leczenia. W sytuacji, gdy powodem hiperkotyzolemii jest stres psychiczny, pomocne mogą być m.in.:

• techniki relaksacyjne - medytacja, aromaterapia, ćwiczenia oddechowe;
• zadbanie o odpowiednią długość i higienę snu (7-8 godzin dziennie);
• spędzanie czasu na świeżym powietrzu,
• aktywność fizyczna, dostosowana do indywidualnych możliwości, np. joga, pływanie, spacery;
• zrównoważona dieta dostarczająca cennych składników odżywczych, takich jak: witaminy, składniki mineralne, polifenole i kwasy tłuszczowe omega-3.

Jak podnieść niski kortyzol?

Wyższy kortyzol we krwi jest możliwy dzięki regularnej aktywności fizycznej, która poprawi samopoczucie oraz kondycję organizmu. Nie warto jednak się przemęczać – świetną propozycją są codzienne spacery na świeżym powietrzu. Istotne jest też stosowanie odpowiedniej diety z udziałem zdrowych potraw. Trzeba zadbać o regularne posiłki, które zapewnią organizmowi niezbędną dawkę składników mineralnych czy witamin.

FAQ

Jakie są objawy wysokiego kortyzolu?

To między innymi pogorszenie samopoczucia, ciągłe podjadanie, osłabiona odporność, spadek libido oraz nadmierne pragnienie i częste oddawanie moczu.

Jak obniżyć poziom hormonu stresu?

Warto jak najwięcej czasu spędzać na świeżym powietrzu, w ruchu, zadbać o odpowiednią jakość i długość snu (minimum 7–8 godzin dziennie), wprowadzić zrównoważoną, zdrową dietę oraz stosować techniki relaksacyjne, na przykład medytację.

Za co odpowiedzialny jest kortyzol?

Wpływa na stężenie glukozy we krwi, hamuje stany zapalne, wspomaga trawienie oraz reguluje nastrój człowieka.

Jakie są objawy braku kortyzolu?

Dotyczy to niewielkiej tolerancji na stres, ciągłego zmęczenia i osłabienia, problemów z trawieniem i częstych biegunek oraz sporadycznych omdleń.

Źródła

1. Bagrowski B. (2018) Szkodliwy wpływ długotrwałego stresu na stan układu ruchu. Edukacja biologiczna i środowiskowa. str: 10 - 15.
2. Dziurkowska E., Wesołowski M.: Ślina – wartościowy materiał biologiczny do oznaczania kortyzolu. Farmaceutyczny Przegląd Naukowy 2010, 12: 21-26.
3. Inoue K., Horwich T., Bhatnagar R., et al. Urinary stress hormones, hypertension, and cardiovascular events: the multi-ethnic study of atherosclerosis. 2021;78:1640–1647.
4. Musiała N., Hołyńska-Iwan I., Olszewska-Słonina D., Kortyzol – nadzór nad ustrojem w fizjologii i stresie, Journal if Laboratory Diagnostics, 1/2018.
5. Szczeklik A., Choroby wewnętrzne, tom I, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2006.
6. Ziaja J., Cholewa K., Mazurek U., Cierpka L. (2008) Molekularne podstawy syntezy aldosteronu i kortyzolu w prawidłowych nadnerczach i w gruczolakach kory nadnerczy. Endokrynologia Polska. 59: 330-339.