Mukowiscydoza - przyczyny, objawy, leczenie

W Polsce mukowiscydozę stwierdza się u jednego na cztery tysiące dzieci. Jest uznawana za najczęściej występującą chorobą genetyczną na świecie. Od wielu lat trwają intensywne badania nad stworzeniem nowoczesnej i skutecznej metody leczenia mukowiscydozy. Mimo postępu medycyny choroba ta nadal jest uznawana za nieuleczalną.

Mukowiscydoza – co to?

Mukowiscydoza to inaczej zwłóknienie wielotorbielowate (ang. cystic fibrosis, CF). Prowadzi do zmian w obrębie przede wszystkim układu oddechowego i układu pokarmowego. 

Mukowiscydoza charakteryzuje się:

• przewlekłą obturacyjną chorobą oskrzelowo-płucną, 
• niewydolnością zewnątrzwydzielniczą trzustki, 
• podwyższonym stężeniem elektrolitów w pocie (tzw. „słony pot”). 

Mukowiscydoza jest najczęściej występującą chorobą genetyczną populacji kaukaskiej, występuje również u Latynosów i osób pochodzenia afroamerykańskiego. Mukowiscydoza może występować zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. W Polsce choruje na nią około 1,5 tys. osób.

Sprawdź badanie >> Mutacja genu CFTR - badanie w kierunku mukowiscydozy

Przyczyny mukowiscydozy 

Mukowiscydoza jest skutkiem mutacji genu (dziedziczonego po obojgu rodzicach) odpowiedzialnego za syntezę białka CFTR  – w efekcie powstaje nieprawidłowe białko, które zaburza transport jonów i czynność błon śluzowych nabłonka dróg oddechowych, przewodów trzustkowych, dróg żółciowych, jelit, nasieniowodów i gruczołów potowych, w których gromadzi się gęsty i bardzo lepki śluz.

Czy mukowiscydoza jest dziedziczna?

Mukowiscydoza jest chorobą dziedziczoną autosomalnie recesywnie. Chorują osoby, które odziedziczyły po rodzicach dwa allele (odmiany) wadliwego genu. Nieprawidłowy allel znajduje się na ramieniu chromosomu 7. Osoby, które posiadają po jednej kopii uszkodzonego genu, są jedynie nosicielami (nie chorują). Ryzyko urodzenia chorego dziecka przez rodziców, będących nosicielami wadliwego genu, wynosi 25%.

Warto wiedzieć, że obecnie znane jest ponad 2 tys. mutacji genu CFTR a nosicielami zmutowanych genów może by szacunkowo aż 5% ludzi rasy kaukaskiej.

Mukowiscydoza objawy

Triada głównych objawów mukowiscydozy obejmuje postępujące zaburzenia układu oddechowego, układu pokarmowego i występowanie tzw. „słonego potu”, czyli wysokiego stężenia sodu i chloru w pocie.

Jednym z głównych objawów tej choroby jest wzmożona produkcja śluzu i jego zaleganie m.in. w narządach układu oddechowego i pokarmowego. Organizm chorego nie nadąża z usuwaniem śluzu a wydzielina, zalegająca m.in. w płucach i oskrzelach, może znacznie utrudniać oddychanie i być przyczyną nawracających zakażeń bakteryjnych.

Do głównych symptomów mukowiscydozy należą:

• napadowy lub przewlekły „mokry” kaszel z odkrztuszaniem,
• powtarzające się zapalenie oskrzeli i płuc,
• świszczący oddech, duszności, trudności w oddychaniu
• zaleganie wydzieliny w drogach oddechowych,
• zmiany w budowie ciała, m.in. „beczkowata” klatka piersiowa,
• przewlekłe zapalenia błony śluzowej nosa i zatok,
• tłuszczowe stolce o przykrej woni (tzw. biegunka tłuszczowa),
• zwiększenie zawartości NACL w pocie (słony posmak skóry),
• pałeczkowate palce.

W przebiegu mukowiscydozy dochodzi także do:

• zaburzenia drożności przewodów trzustkowych i dróg żółciowych, a w konsekwencji do upośledzenia trawienia i wchłaniania tłuszczów i białek,
• problemów ze wzrostem i nabieraniem masy ciała.
• niepłodności (azoospermia lub aspermia) u ponad 90% chorych mężczyzn,
• przepuklin pachwinowych u mężczyzn,
• niedrożności smółkowej u noworodków,
• wypadania śluzówki odbytu,
• kamicy żółciowej,
• polipów nosa,
• zwiększonego ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 1 i 2,
• powiększenia wątroby, marskości wątroby (rzadki objaw).

Oprócz tego u dorosłych chorych lepka wydzielina w jelicie cienkim jest przyczyną bólu brzucha związanego z zaburzeniem pasażu treści jelitowej.

Pierwsze objawy mukowiscydozy u dzieci i dorosłych

Mukowiscydoza może być zdiagnozowana w różnym wieku. W przypadku dzieci z mukowiscydozą pierwszymi objawami choroby mogą być przewlekłe infekcje dróg oddechowych, biegunki tłuszczowe i ogólne zaburzenia rozwoju (opóźniony rozwój fizyczny, obniżona masa ciała). U ok. 15% noworodków, dotkniętych chorobą, występuje tzw. niedrożność smółkowa — pierwszy stolec oddany przez noworodka (smółka) nadmiernie gęstnieje i jest wydalany później niż w przypadku dzieci zdrowych.

Powracające zakażenia dróg oddechowych, obecność wydzieliny śluzowej w plwocinach, połączone z dolegliwościami układu pokarmowego (tłuszczowe stolce) to jedne z pierwszych, niepokojących objawów u dorosłych, mogące wskazywać na obecność mukowiscydozy. W przypadku nastolatków i dorosłych jednym z pierwszych objawów choroby jest też przewlekły, uporczywy kaszel. Z czasem kaszel staje się napadowy i wilgotny, w plwocinach pojawia się śluz. Chory może mieć także objawy przypominające astmę — napadowe duszności, świszczący oddech.

Czy mukowiscydoza jest zakaźna?

Mukowiscydoza ma podłoże genetyczne i nie jest chorobą zakaźną. Chory nie może zarazić otoczenia. Wręcz przeciwnie, to osoby z najbliższego otoczenia, cierpiące na jakiekolwiek infekcje bakteryjne (lub będące jedynie nosicielami) stanowią zagrożenie dla zdrowia osoby z mukowiscydozą.

Rozpoznanie mukowiscydozy 

Diagnoza mukowiscydozy może nasuwać trudności, zwłaszcza w przypadku osób dorosłych. Choroba daje często niejednoznaczne objawy (może przypominać m.in. astmę) a w niektórych przypadkach przez długi okres może pozostać niezdiagnozowana lub zdiagnozowana błędnie.

Mukowiscydozę podejrzewa się w przypadku:

• dodatniego badania przesiewowego (noworodki), 
• obecności jednego lub więcej objawów klinicznych, 
• obciążenia genetycznego (choroba występuje u innego członka rodziny).

Najczęściej występujące objawy kliniczne, będące podstawą do dalszej diagnostyki to:

• przewlekłe choroby układu oddechowego, 
• objawy niedożywienia, 
• widoczne zaburzenie rozwoju fizycznego (dzieci, nastolatki), 
• stolce tłuszczowe, 
• niedrożność jelit. 

Często u osób dorosłych przyczyną rozpoczęcia diagnostyki w kierunku mukowiscydozy jest niemożność zajścia w ciążę.

Mukowiscydoza diagnostyka

Po rozpoznaniu wstępnym i podejrzeniu obecności choroby wykonuje się następujące badania:

Badania przesiewowe noworodków

W Polsce badania przesiewowe noworodków pod kątem rozpoznania mukowiscydozy wykonuje się od 2009 roku (wcześniej wykonywano badania pilotażowe). Badanie, wykonywane w pierwszych dniach życia (po 2 dobie, zazwyczaj między 3 a 6), polega na analizie tzw. suchej kropli krwi. Analizie podlega poziom immunoreaktywnej trypsyny (IRT). W przypadku dodatniego wyniku wykonuje się test powtórny. Uzyskanie drugiego wyniku pozytywnego to punkt wyjścia do dalszej diagnozy – wykonania testu potowego i badań genetycznych pod kątem mutacji genu CFTR.

Test potowy 

Jest to badanie pod kątem poziomu stężenia chlorków w pocie. Charakterystyczna dla mukowiscydozy jest wartość CL powyżej 60 mmol/l, u niemowląt 40 mmol/l w połączeniu z podwyższonym poziomem Na i K. Badanie wykonuje się dwukrotnie. Ze względu na niejednoznaczne wyniki (podwyższony poziom CL może być skutkiem innych chorób), konieczne jest potwierdzenie diagnozy wynikiem dodatkowych badań.

Badanie genetyczne

Można je wykonać już na etapie ciąży. Wykrycie mutacji w obydwu allelach genu CFTR potwierdza obecność mukowiscydozy.

Sprawdź badanie >> Mutacja genu CFTR - badanie w kierunku mukowiscydozy

Mukowiscydoza – leczenie

Niestety mukowiscydoza jest chorobą nieuleczalną. Obecnie leczy się jedynie objawy choroby, a wielopoziomowa terapia trwa przez całe życie chorego. Lekarze skupiają się na poprawie komfortu życia pacjenta z mukowiscydozą.

Mukowiscydoza jest chorobą przewlekłą, dotykającą wiele narządów i wymagającą intensywnej terapii skojarzonej. 

Terapia mukowiscydozy skupia się na:

• leczeniu chorób układu oddechowego i profilaktyce choroby oskrzelowo-płucnej,
• leczeniu niewydolności trzustki,
• zapobieganiu powikłań – profilaktyka, higiena otoczenia,
• leczeniu żywieniowym – stosowanie diety wysokokalorycznej, zapobieganie niedożywieniu,
• fizjoterapii – techniki drenażowe, regularna aktywność fizyczna.

W terapii stosuje się leki oczyszczające drogi oddechowe i antybiotyki, które pomagają w usuwaniu gęstej wydzieliny.

W leczeniu zwłóknienia wielotorbielowatego ważna jest fizjoterapia, która wspomaga udrażnianie układu oddechowego. Właściwie dobrany plan żywienia jest również jednym z podstawowych elementów leczenia chorego.

Mukowiscydoza stopniowo niszczy płuca chorego, dlatego w zaawansowanym stadium choroby potrzebny jest przeszczep tego organu.

Obecność choroby wymusza zmianę stylu życia. Najbliższe otoczenie, w którym przebywa chory, musi spełniać wysokie standardy higieniczne, ze względu na wysokie ryzyko zakażenia bakteryjnego.

Dla jakości życia chorego kluczowym jest jak najszybsze rozpoznanie choroby (najlepiej w wieku niemowlęcym) i wdrożenie złożonej terapii. Mukowiscydoza wymaga ciągłej terapii, nadzorowanej przez zespół specjalistów.

Mukowiscydoza a aktywność fizyczna

Fizjoterapia to jeden z kluczowych elementów leczenia mukowiscydozy, stosowany już w przypadku zdiagnozowanych niemowląt. Głównym celem tego elementu terapii jest regularne usuwanie śluzu, zalegającego w płucach i oskrzelach chorego. Terapia, obejmująca zazwyczaj kilka technik drenażowych, pozwala na zmniejszenie ryzyka przewlekłych infekcji. Rodzaj ćwiczeń jest dostosowany do: wieku pacjenta, intensywności objawów i obecności ewentualnych powikłań.

Techniki fizjoterapeutyczne w leczeniu mukowiscydozy:

• technika natężonego wydechu,
• drenaż autogeniczny,
• drenaż ułożeniowy,
• stosowanie maski PEP (technika dodatniego ciśnienia wydechowego),
• technika zmiennego ciśnienia oskrzelowego (Flutter),
• inhalacje,
• trening fizyczny – regularna aktywność fizyczna.

Wydzielinę z płuc chorego należy usuwać codziennie. Systematyczność zabiegów fizjoterapeutycznych w połączeniu z leczeniem farmaceutycznym pozwalają na złagodzenie objawów choroby, zmniejszenie ryzyka powikłań (szczególnie przewlekłych chorób płuc i oskrzeli) oraz zwiększenie komfortu codziennego funkcjonowania chorego.

Leczenie przyczynowe

Kilkanaście lat temu mukowiscydozę określano mianem „choroby śmiertelnej” a jedyne, dostępne metody terapeutyczne dotyczyły leczenia objawowego. Obecnie dzięki przyspieszonemu rozwojowi genetyki, rośnie szansa na leczenie przyczynowe w najbliższych latach.

Mukowiscydoza – powikłania

Powikłania spowodowane mukowiscydozą są ciężkie, znacznie utrudniają codzienne funkcjonowanie i pojawiają się ze strony różnych narządów. Najbardziej uciążliwe są problemy z działaniem układu oddechowego, które ograniczają aktywność fizyczną. Wraz z postępem choroby pojawiają się nawracające zapalenia zatok, oskrzeli i płuc.

U chorego może pojawić się marskość wątroby lub przewlekła niedrożność jelit. Mężczyźni chorzy na mukowiscydozę są niepłodni, a kobiety mają zaburzone miesiączkowanie.

Dowiedz się więcej:

"Cystic Fibrosis Since 1938"
https://www.atsjournals.org/doi/full/10.1164/rccm.200505-840OE

"The changing epidemiology of cystic fibrosis"
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S002234760583478X