Nowotwór czy rak?

Potocznie słowa „nowotwór” i „rak” są używane zamiennie, choć błędnie. Nowotwór to nieprawidłowa tkanka, która powstaje na skutek niekontrolowanego  namnażania się komórek nowotworowych (w przeciwieństwie do zdrowych komórek, które dzielą się w sposób kontrolowany). Z kolei pojęcia „rak” używa się w medycynie jedynie w przypadku złośliwych nowotworów nabłonkowych. Nowotwory mogą powstawać w zasadzie ze wszystkich rodzajów tkanek, które zachowały zdolność dzielenia się. Jedynie z dojrzałych komórek nerwowych i komórek mięśnia sercowego nie rozwijają się nowotwory, ponieważ komórki te nie mogą się namnażać.

Spis treści:

1. Nowotwór a nowotwór złośliwy
2. Najczęstsze nowotwory złośliwe
3. Profilaktyka raka

Nowotwór a nowotwór złośliwy

Choroby nowotworowe rozwijają się w wyniku namnażania się nieprawidłowych komórek (tzw. komórek nowotworowych), których mechanizm kontroli wzrostu został uszkodzony przez mutacje genetyczne (część nowotworów może być dziedziczna). Mnożące się w sposób niekontrolowany komórki tworzą tkankę, która – w zależności od rodzaju nowotworu – może przyjmować różne formy i osiągać różną wielkość: od kilkumilimetrowych zmian skórnych po liczące kilkadziesiąt centymetrów średnicy guzy.

Nowotwory można podzielić na łagodne i złośliwe (tych boimy się najbardziej).
Nowotwory łagodne są dobrze oddzielone od sąsiadującej, zdrowej tkanki (nie naciekają na sąsiadujące tkanki) i nie mają zdolności tworzenia przerzutów – dzięki czemu z sukcesem są usuwane na drodze zabiegów chirurgicznych. Nie wolno ich jednak lekceważyć, ponieważ niektóre z nich mogą być punktem wyjścia dla nowotworu złośliwego. Przykładem są polipy jelita grubego, które należy usuwać, ponieważ może się z nich rozwinąć rak jelita grubego.
Określenie „rak” często stosowane jest w odniesieniu do całej grupy nowotworów złośliwych, choć powinno się go używać tylko w przypadku złośliwego nowotworu nabłonkowego.

Nazwa „rak” pochodzi od charakterystycznego kształtu zaawansowanego stadium złośliwego nowotworu piersi obserwowanego już w starożytności (ponoć Galen rozwinął teorie Hipokratesa, widząc rozbudowaną sieć naczyń otaczającą guz nowotworowy jak odnóża raka). Każdy rak jest nowotworem, ale nie każdy nowotwór jest rakiem. 
Nowotwory złośliwe mają tendencję do naciekania i niszczenia okolicznych tkanek. Usunięcie takiej zmiany jest skomplikowane i nie zawsze jest możliwe, między innymi ze względu na trudność w oddzieleniu tkanki nowotworowej od zdrowej. W pewnym okresie wzrostu nowotwory złośliwe naciekają na naczynia krwionośne i węzły chłonne, w ten sposób dają przerzuty do innych narządów. Przerzuty, czyli skupiska tkanki nowotworowej (guzy), który znajdują się z dala od pierwotnej tkanki nowotworowej.

Im mniejsza zmiana i ryzyko wystąpienia przerzutów, tym większa szansa na całkowite wyleczenie. Największe znaczenie dla sukcesu terapii nowotworów złośliwych ma wczesne wykrycie choroby.

Najczęstsze nowotwory złośliwe

Nowotwory złośliwe często powstają w narządach układu pokarmowego, oddechowego i skórze. Wśród najczęstszych nowotworów złośliwych wymienić należy raka jelita grubego, który rozwija się z niezłośliwych zmian – polipów. Można mu zapobiegać, usuwając polipy przy okazji kolonoskopii (dlatego stanowi ona istotne narzędzie wczesnego wykrywania nowotworów jelita grubego). Nierozpoznany odpowiednio wcześnie rak jelita grubego ma ciężki przebieg i często prowadzi do śmierci. Innym często występującym nowotworem złośliwym jest rak trzustki, z reguły wykrywany w późnym, nieoperacyjnym stadium. Palaczy nieodmiennie od lat dotykają nowotwory złośliwe płuc, krtani i żołądka.

U mężczyzn często występuje rak prostaty, który niejednokrotnie w pierwszym etapie rozwoju daje obraz łagodnie powiększonego gruczołu krokowego. Rak prostaty rozpoznany w tym stadium może być z powodzeniem wyleczony. Jeśli nie zostanie w porę wykryty i rozwinie się, dając przerzuty do kości miednicy i kręgosłupa, rokowanie jest zdecydowanie gorsze niż gdyby został diagnozowany na wczesnym etapie.

Podobnie rzecz ma się z rakiem jądra: wiele postaci tego nowotworu we wczesnym stadium można skutecznie wyleczyć, choć wiąże się to z koniecznością usunięcia jądra. Zaawansowane nowotwory złośliwe jądra wiążą się ze znacznie gorszym rokowaniem. O szybkim rozpoznaniu nowotworu decyduje czujność i świadomość mężczyzny oraz szybka reakcja na każdą zauważoną nieprawidłowość: stwardnienie na jądrze, powiększenie objętości, ból – dlatego tak ważne jest comiesięczne samobadanie jąder, by zidentyfikować ewentualne zmiany i nie dać rakowi się rozwinąć.

U kobiet często rozpoznawane są nowotwory piersi, szyjki macicy i jajnika. Rak piersi może być uwarunkowany genetycznie. Jeśli u kogoś z rodziny (zwłaszcza krewnych i II stopnia) wystąpił nowotwór złośliwy piersi, warto skonsultować się z poradnią genetyczną i sprawdzić nosicielstwo genu określonych mutacji. Osoby z grupy ryzyka powinny być objęte programami wczesnego wykrywania i zapobiegania zachorowaniu na raka sutka i jajnika. Obejmują one m.in. samobadanie piersi co najmniej raz w miesiącu, badanie piersi przez lekarza oraz wykonywania badań obrazowych (mammografii i/lub USG piersi), badań ginekologicznych, cytologii i USG dopochwowego (w zależności od wieku zalecenia dot. profilaktyki i skriningu różnią się).

Rak szyjki macicy występuje praktycznie wyłącznie jako konsekwencja zakażenia wirusem HPV. Można mu skutecznie zapobiegać, szczepiąc dziewczynki i młode kobiety przed rozpoczęciem aktywności seksualnej. Niestety, obecnie dostępność szczepionki jest ograniczona. Dlatego tak ważne jest regularne wykonywanie cytologii, która pomaga wykryć zmiany nowotworowe na wczesnym etapie. 

Rak jajnika stanowi bardzo poważny problem w ginekologii onkologicznej, gdyż daje bardzo nieswoiste objawy i jest trudny do wykrycia. Symptomy tej podstępnej choroby, nazywanej potocznie cichym zabójcą, często mylone są z dolegliwościami związanymi z układem pokarmowym.

Niebezpiecznym nowotworem złośliwym jest rak wątroby. W początkowym stadium nie wywołuje on swoistych, łatwych do rozpoznania objawów, w późniejszym jest trudny lub niemożliwy do usunięcia. Ze względu na doskonałe ukrwienie wątroby komórki nowotworowe mogą przemieszczać się do innych narządów, dając bliskie i dalekie przerzuty. 

Konsekwencją letniej „niefrasobliwości” i nadmiernej ekspozycji na światło słoneczne zawierające promieniowanie ultrafioletowe są raki skóry, w tym uważany za najgroźniejszy czerniak złośliwy. Częstotliwość występowania nowotworów skóry jest wciąż wysoka, mimo że środki zapobiegawcze w postaci kremów z filtrem UV są powszechnie dostępne.

Profilaktyka raka

Zapobieganie zachorowaniom na nowotwory, zwłaszcza złośliwe, jest skomplikowanym procesom. Przede wszystkim dlatego, że w większości przypadków trudno wskazać jeden czynnik odpowiedzialny za proces nowotworowy. Najczęściej o zachorowaniu decyduje połączenie przyczyn organicznych (predyspozycje genetyczne, przebyte wcześniej choroby) i czynników środowiskowych (np. ekspozycja na substancje chemiczne, promieniowanie jonizujące, dieta, niska aktywność fizyczna, palenie, alkohol).

Dodatkowa komplikacja wynika stąd, że większość zachorowań ma charakter losowy. Jeśli weźmiemy dwie grupy liczące po 10 tys. osób, do pierwszej włączymy wyłącznie osoby niepalące, a do drugiej tylko takie, które palą tytoń, to możemy mieć pewność, że w pierwszej grupie na raka płuc, krtani lub wargi zachoruje znacznie mniej osób niż w drugiej. Jeśli jednak weźmiemy konkretną osobę palącą lub niepalącą, to nie potrafimy z całą pewnością stwierdzić, czy zachoruje ona na raka. Nowotwór może ominąć zagorzałego palacza, może też wystąpić u osoby, która nigdy nie miała w ustach papierosa ani fajki, co nie zmienia faktu, że u palaczy ryzyko zachorowania jest zdecydowanie większe.

Profilaktyka nowotworowa polega na połączeniu eliminacji czynników szkodliwych ze wspieraniem naturalnych mechanizmów obronnych. Z jednej strony usuwamy ze środowiska substancje rakotwórcze, walczymy z paleniem tytoniu, ograniczamy ekspozycję skóry na promieniowanie ultrafioletowe, modyfikujemy dietę i zwiększamy aktywność fizyczną. Z drugiej dbamy o harmonijny rozwój organizmu, zapobiegamy nadwadze i otyłości, dostarczamy organizmowi niezbędnych składniki odżywczych, a także dbamy o diagnostykę i leczenie chorób, które zwiększają ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe. Profilaktyka musi iść w parze z regularnymi badaniami ukierunkowanymi na wczesne wykrywanie pewnych zmian nowotworowych (np. cytologię czy mammografię, zgodnie z zaleceniami lekarza).

Dowiedz się więcej:

"Rak piersi - objawy, leczenie, przyczyny"