Nowotwór a rak – czym się różnią?

Wielu pacjentów onkologicznych zadaje sobie pytanie, co gorsze – rak czy nowotwór? Nowotwór dotyczy masy tkankowej, która powstaje w wyniku podziału komórek. Może mieć charakter łagodny lub złośliwy. Ten drugi jest bardzo groźny, gdyż prowadzi do przerzutów do innych tkanek i narządów. Rak to jeden z typów nowotworu złośliwego, który wywodzi się z tkanki nabłonkowej. W Polsce wśród kobiet najczęściej diagnozuje się raka piersi, płuc, jelita grubego oraz macicy. Z kolei u mężczyzn dotyczy to raka płuc, prostaty, jelita grubego i pęcherza moczowego.

Potocznie pojęcia „nowotwór” i „rak” są używane zamiennie. Oba określenia dotyczą zmian w organizmie polegających na namnażaniu się komórek nowotworowych. Nie są jednak tożsame. Dowiedz się, co to jest nowotwór i czym się różni od raka. Przeczytaj poradnik.

Co to jest nowotwór?

Nowotwór to nieprawidłowa tkanka, która powstaje na skutek niekontrolowanego namnażania się komórek nowotworowych (w przeciwieństwie do zdrowych komórek, które dzielą się w sposób kontrolowany). Dotyczy to w zasadzie ze wszystkich rodzajów tkanek, które zachowały zdolność dzielenia się. Jedynie z dojrzałych komórek nerwowych i komórek mięśnia sercowego nie rozwijają się nowotwory, ponieważ komórki te nie mogą się namnażać. Namnażanie się komórek nowotworowych wynika z uszkodzonego przez mutacje genetyczne mechanizmu kontroli wzrostu (spotyka się dziedziczenie nowotworów). Mnożące się w sposób niekontrolowany komórki tworzą tkankę, która – w zależności od rodzaju nowotworu – może przyjmować różne formy i osiągać różną wielkość: od kilkumilimetrowych zmian skórnych po liczące kilkadziesiąt centymetrów średnicy guzy.

W odniesieniu do tego, czym jest nowotwór, ważne jest wskazanie na kilka jego najważniejszych cech. Chodzi przede wszystkim o zdolność do tworzenia naczyń krwionośnych oraz limfatycznych, odporność na czynniki powodujące apoptozę, czyli „samobójczą” śmierć komórki, a także nieograniczony potencjał replikacyjny. Ważna jest też możliwość hamowania odpowiedzi odpornościowej ze strony organizmu oraz wzrost o charakterze inwazyjnym, który może powodować przerzuty.

Rodzaje nowotworów

Nowotwory można podzielić na:

• łagodne,
• złośliwe (tych boimy się najbardziej).

Nowotwory łagodne są dobrze oddzielone od sąsiadującej, zdrowej tkanki (nie naciekają na sąsiadujące tkanki) i nie mają zdolności tworzenia przerzutów – dzięki czemu z sukcesem są usuwane na drodze zabiegów chirurgicznych. Zwykle rosną wolno i mają regularne kształty.

Jeśli chodzi o nowotwory łagodne, przykłady to: brodawczaki, gruczolaki, tłuszczaki, mięśniaki czy oponiaki. Zalicza się do nich również znamię barwnikowe. Zmiany nowotworowe tego typu nie powinny być lekceważone, gdyż niektóre z nich mogą nawracać nawet po całkowitym wyleczeniu, a także być punktem wyjścia dla nowotworu złośliwego. Przykładem są polipy jelita grubego, które należy usuwać, ponieważ może się z nich rozwinąć rak jelita grubego.

Czy rak to nowotwór łagodny, czy złośliwy? Takie określenie często stosowane jest w odniesieniu do całej grupy nowotworów złośliwych, choć powinno się go używać tylko w przypadku złośliwego nowotworu nabłonkowego.

Nowotwór a nowotwór złośliwy

Nowotwór złośliwy charakteryzuje się tym, że rozwija się szybko i agresywnie i ma zdolność do naciekania na okoliczne tkanki oraz narządy. Przerzuty mogą mieć jednak charakter odległy i pojawiać się na przykład na kościach czy w ramach układu nerwowego. Usunięcie takiej zmiany jest skomplikowane i nie zawsze jest możliwe, między innymi ze względu na trudność w oddzieleniu tkanki nowotworowej od zdrowej. W pewnym okresie wzrostu nowotwory złośliwe naciekają na naczynia krwionośne i węzły chłonne, w ten sposób dają przerzuty do innych narządów. Przerzuty to skupiska tkanki nowotworowej (guzy), które znajdują się z dala od pierwotnej tkanki nowotworowej.

Wyróżnia się 4 stopnie nowotworu – od najłagodniejszego aż po najgorzej rokujący. Poszczególne rodzaje nowotworów złośliwych często przez długi czas w żaden sposób się nie objawiają i ujawniają się dopiero w ostatnim, najcięższym stadium, gdy na ratunek może być już za późno. Im mniejsza zmiana i ryzyko wystąpienia przerzutów, tym większa szansa na całkowite wyleczenie. Największe znaczenie dla sukcesu terapii nowotworów złośliwych ma wczesne wykrycie choroby.

Wśród nowotworów złośliwych znajdują się między innymi chłoniaki, mięsaki, glejaki czy czerniaki. Jeśli chodzi o określenie „rak”, nowotwór tego typu jest nazywany od charakterystycznego kształtu zaawansowanego stadium złośliwego nowotworu piersi obserwowanego już w starożytności (ponoć Galen rozwinął teorie Hipokratesa, widząc rozbudowaną sieć naczyń otaczającą guz nowotworowy jak odnóża raka). Każdy rak jest nowotworem, ale nie każdy nowotwór jest rakiem.

Najczęstsze nowotwory złośliwe

W Polsce wśród kobiet najczęściej diagnozuje się i leczy raka piersi, płuc, jelita grubego oraz macicy. Z kolei u mężczyzn dotyczy to raka płuc, prostaty, jelita grubego i pęcherza moczowego.

Najczęstsze nowotwory u mężczyzn

Nowotwór złośliwy często powstaje w narządach układu pokarmowego, oddechowego i skórze. Wśród najczęstszych nowotworów złośliwych wymienić należy raka jelita grubego, który rozwija się z niezłośliwych zmian – polipów. Można mu zapobiegać, usuwając polipy przy okazji kolonoskopii (dlatego stanowi ona istotne narzędzie wczesnego wykrywania nowotworów jelita grubego). Nierozpoznany odpowiednio wcześnie rak jelita grubego ma ciężki przebieg i często prowadzi do śmierci. Innym często występującym nowotworem złośliwym jest rak trzustki, z reguły wykrywany w późnym, nieoperacyjnym stadium.

Palaczy nieodmiennie od lat dotykają zmiany nowotworowe płuc, krtani i żołądka. Szczególnie groźny jest rak płuc, który we wczesnej fazie przebiega bezobjawowo, a dopiero z czasem pojawia się chroniczny kaszel, duszność, ból w klatce piersiowej czy krwioplucie. Rak krtani to najczęściej występujący nowotwór w obrębie głowy i szyi, natomiast rak żołądka jest bardzo trudny do diagnozy, gdyż jego objawy przypominają niestrawność (zgaga, nudności, wymioty itp.).

U mężczyzn często występuje rak prostaty, który niejednokrotnie w pierwszym etapie rozwoju daje obraz łagodnie powiększonego gruczołu krokowego. Rak prostaty rozpoznany w tym stadium może być z powodzeniem wyleczony. Jeśli nie zostanie w porę wykryty i rozwinie się, dając przerzuty do kości miednicy i kręgosłupa, rokowanie jest zdecydowanie gorsze niż gdyby został diagnozowany na wczesnym etapie.

Podobnie rzecz ma się z rakiem jądra: wiele postaci tego nowotworu we wczesnym stadium można skutecznie wyleczyć, choć wiąże się to z koniecznością usunięcia jądra. Zaawansowane nowotwory złośliwe jądra wiążą się ze znacznie gorszym rokowaniem. O szybkim rozpoznaniu nowotworu decyduje czujność i świadomość mężczyzny oraz szybka reakcja na każdą zauważoną nieprawidłowość: stwardnienie na jądrze, powiększenie objętości, ból – dlatego tak ważne jest comiesięczne samobadanie jąder, by zidentyfikować ewentualne zmiany i nie dać rakowi się rozwinąć.

Najczęstsze nowotwory u kobiet

U kobiet często rozpoznawane są nowotwory piersi, szyjki macicy i jajnika. Rak piersi może być uwarunkowany genetycznie. Jeśli u kogoś z rodziny (zwłaszcza krewnych i II stopnia) wystąpił guz nowotworowy piersi, warto skonsultować się z poradnią genetyczną i sprawdzić nosicielstwo genu określonych mutacji. Osoby z grupy ryzyka powinny być objęte programami wczesnego wykrywania i zapobiegania zachorowaniu na raka sutka i jajnika. Obejmują one m.in. samobadanie piersi co najmniej raz w miesiącu, badanie piersi przez lekarza oraz wykonywania badań obrazowych (mammografii i/lub USG piersi), badań ginekologicznych, cytologii i USG dopochwowego (w zależności od wieku zalecenia dot. profilaktyki i skriningu różnią się).

Rak (nowotwór złośliwy) szyjki macicy występuje praktycznie wyłącznie jako konsekwencja zakażenia wirusem HPV. Można mu skutecznie zapobiegać, szczepiąc dziewczynki i młode kobiety przed rozpoczęciem aktywności seksualnej. Niestety, obecnie dostępność szczepionki jest ograniczona. Dlatego tak ważne jest regularne wykonywanie cytologii, która pomaga wykryć zmiany nowotworowe na wczesnym etapie.

Rak jajnika stanowi bardzo poważny problem w ginekologii onkologicznej, gdyż daje bardzo nieswoiste objawy i jest trudny do wykrycia. Symptomy tej podstępnej choroby, nazywanej potocznie cichym zabójcą, często mylone są z dolegliwościami związanymi z układem pokarmowym.

Niebezpiecznym nowotworem złośliwym jest rak wątroby. W początkowym stadium nie wywołuje on swoistych, łatwych do rozpoznania objawów, w późniejszym jest trudny lub niemożliwy do usunięcia. Ze względu na doskonałe ukrwienie wątroby komórki nowotworowe mogą przemieszczać się do innych narządów, dając bliskie i dalekie przerzuty.

Konsekwencją letniej „niefrasobliwości” i nadmiernej ekspozycji na światło słoneczne zawierające promieniowanie ultrafioletowe są raki skóry, w tym uważany za najgroźniejszy czerniak złośliwy. Częstotliwość występowania nowotworów skóry jest wciąż wysoka, mimo że środki zapobiegawcze w postaci kremów z filtrem UV są powszechnie dostępne.

Profilaktyka raka

Zapobieganie zachorowaniom na nowotwory, zwłaszcza złośliwe, jest skomplikowanym procesem. Przede wszystkim dlatego, że w większości przypadków trudno wskazać jeden czynnik odpowiedzialny za proces nowotworowy. Najczęściej o zachorowaniu decyduje połączenie przyczyn organicznych (predyspozycje genetyczne, przebyte wcześniej choroby) i czynników środowiskowych (np. ekspozycja na substancje chemiczne, promieniowanie jonizujące, dieta, niska aktywność fizyczna, palenie, alkohol).

Dodatkowa komplikacja wynika stąd, że większość zachorowań ma charakter losowy. Nie ma tutaj znaczenia, czy jest to rak, czy nowotwór łagodny. Jeśli weźmiemy dwie grupy liczące po 10 tys. osób, do pierwszej włączymy wyłącznie osoby niepalące, a do drugiej tylko takie, które palą tytoń, to możemy mieć pewność, że w pierwszej grupie na raka płuc, krtani lub wargi zachoruje znacznie mniej osób niż w drugiej. Jeśli jednak weźmiemy konkretną osobę palącą lub niepalącą, to nie potrafimy z całą pewnością stwierdzić, czy zachoruje ona na raka. Nowotwór może ominąć zagorzałego palacza, może też wystąpić u osoby, która nigdy nie miała w ustach papierosa ani fajki, co nie zmienia faktu, że u palaczy ryzyko zachorowania jest zdecydowanie większe.

Profilaktyka nowotworowa polega na połączeniu eliminacji czynników szkodliwych ze wspieraniem naturalnych mechanizmów obronnych. Z jednej strony usuwamy ze środowiska substancje rakotwórcze, walczymy z paleniem tytoniu, ograniczamy ekspozycję skóry na promieniowanie ultrafioletowe, modyfikujemy dietę i zwiększamy aktywność fizyczną. Z drugiej dbamy o harmonijny rozwój organizmu, zapobiegamy nadwadze i otyłości, dostarczamy organizmowi niezbędnych składniki odżywczych, a także dbamy o diagnostykę i leczenie chorób, które zwiększają ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe. Profilaktyka musi iść w parze z regularnymi badaniami ukierunkowanymi na wczesne wykrywanie pewnych zmian nowotworowych (np. cytologię czy mammografię, zgodnie z zaleceniami lekarza).

Profilaktyka raka jest prowadzona w kilku etapach. Podczas profilaktyki pierwotnej (wczesnej) zapobiega się wystąpieniu czynników szkodliwych, w ramach profilaktyki wtórnej nacisk kładzie się na wczesne leczenie choroby oraz odwracanie jej przebiegu, natomiast profilaktyka czwartorzędowa to działania związane z zastosowaniem względem pacjenta takich interwencji, które są akceptowalne etycznie.

FAQ

Co to jest nowotwór?

To masa tkankowa powstała w wyniku zmian komórkowych.

Czy rak to to samo co nowotwór?

Rak jest nowotworem złośliwym, który wywodzi się z tkanki nabłonkowej.

Czy rak jest uleczalny?

Jest to możliwe, ale raka trzeba odpowiednio wcześnie wykryć. Przeżywalność w czwartym, najbardziej zaawansowanym stadium jest zwykle niska.

Źródła:

1. Krajowe profile dotyczące nowotworów, OECD, Paryż 2023: https://www.onkonet.pl/pdfs/Krajowe%20profile%20dotycz%C4%85ce%20nowotwor%C3%B3w%20Polska%202023.pdf
2. S. Szala, Komórki mikrośrodowiska nowotworowego: cel terapii przeciwnowotworowej, „Nowotwory. Journal of Oncology” 2007, vol. 57, nr 6, s. 633–645: https://journals.viamedica.pl/nowotwory_journal_of_oncology/article/view/52653/39314.
3. E. Jesień-Lewandowicz, J. Fijuth, Zasady postępowania w wybranych nowotworach u dorosłych dla lekarzy POZ, „Lekarz POZ” 2016, nr 1, s. 43–57: https://www.termedia.pl/Zasady-postepowania-w-wybranych-nowotworach-u-doroslych-dla-lekarzy-POZ,98,27094,1,1.html.
4. J, Gładczuk, Wybrane aspekty profilaktyki chorób nowotworowych w Polsce. Część I. Czynniki determinujące zachowania profilaktyczne, „Hygeia Public Health” 2015, nr 2, s. 266–271.
5. J.A. Madej, J. Daniluk, P. Madej, Nowotwory – fenomen biologiczny, „Medycyna Weterynaryjna” 2023, vol. 79, nr 9, s. 439–449: https://ppm.edu.pl/info/article/SUMf60f73331094487688e4bcb808210c28/.